Tiểu sử

Nguyễn Trãi: (1380 - 1442)
Nguyễn Trãi hiệu là Ức Trai, người làng Nhị Khê, huyện Thượng Phúc (tức phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông). Năm 21 tuổi đỗ Thái học sinh (tiến sỹ) niên hiệu Thánh nguyên thứ 1 triều vua Hồ Quí Ly (1400). Làm quan đến chức Ngự sử đài chánh chưởng. Thân phụ là Nguyễn Phi Khanh, đỗ Bảng nhãn niên hiệu Long Khánh thứ 2 triều vua Trần Duệ tông (1374), vì cớ là hàn tộc mà lấy con gái Trần Nguyên Đán là tôn thất nhà Trần, theo phép nhà Trần không được bổ dụng.

Mãi đến triều nhà Hồ mới được dùng làm Trung thư thị lang. Khi quân Minh sang xâm lấn, hai cha con vua nhà Hồ bị bắt. Phi Khanh cũng bị giải về Tàu. Nguyễn Trãi khóc theo đến Nam quan. Phi Khanh ngoảnh lại bảo rằng: "Con về rửa hờn cho nước, báo thù cho cha, mới là người đại trung đại hiếu, không nên theo nhi nữ thường tình!" Nguyễn Trãi trở về đi theo Lê Thái Tổ khởi nghĩa ở Lam Sơn. Trong 10 năm kháng chiến với quân Minh, giúp vua Lê bằng mưu kế: phàm các văn thư từ trát giao thiệp với tướng nhà Minh, đều do một tay ông thảo thiện. Sau khi đã đánh đuổi ngoại xâm về Tàu, Nguyễn Trãi được phong tước Quan phục hầu, liệt vào hạng khai quốc công thần đệ nhất. Triều vua Lê Thái Tông được làm Nhập nội hành khiển (tức Tể tướng). Năm 60 tuổi, về trí sĩ tại Côn Sơn (thuộc huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Ba năm sau, vì án Nguyễn Thị Lộ, bị tru di tam tộc.

Sử chép: Niên hiệu đại bảo thứ 3 triều Lê Thái Tông (1442), nhà vua đi tuần phương đông, duyệt võ ở Chí Linh, Nguyễn Trãi đón xa giá đến chơi chùa Côn Sơn. Thiếp của Nguyễn Trãi là Nguyễn Thị Lộ, có tài sắc, được nhà vua vời. Khi xa giá đến vườn Lệ Chi (xã Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh) nhà vua bị bệnh sốt, Thị Lộ vào chầu suốt đêm rồi vua mất, ai nấy đều nói Thị Lộ thí nghịch, nên Nguyễn Trãi phải tội tru di. Năm ấy, Nguyễn Trãi 63 tuổi, có người thiếp đương có thai trốn được, sau sinh ra Nguyễn Ánh Vũ. Đời Lê Thánh Tông, Nguyễn Trãi được minh oan, truy tặng Tế văn hầu. Anh Vũ được bổ chức Tri châu.

Cúc

Người đua nhan sắc thủa xuân dương,
Nghỉ, chờ thu: cực lạ nhường!
Hoa nhan rằng đeo danh "ẩn dật",
Thức còn phô, bạn khách văn chương.
Tính tình nào đoái bề ong bướm,
Tiết muộn chẳng nài thủa tuyết sương.
Dầu thấy xuân lan cùng lọn được,
Ai ai đều có mỗ mùi hương.



Tùng

Đống lương tài có mấy bằng mày,
Nhà cả đòi phen chống khỏe thay.
Cội rễ bền, dời chẳng động,
Tuyết sương thấy đã đặng nhiều ngày.

Tuyết sương thấy đã đạng nhiều ngày,
Có thuốc trường sinh cành khỏe thay.
Hổ phách, phục linh nhìn mấy biết,
Dành, còn để trợ giúp dân này.



Trúc

Hoa liễu chiều xuân cũng hữu tình,
Ưa mi vì bởi tiết mi thanh.
Đã từng có tiếng trong đời nữa,
Quân tử, ai chẳng mảng danh?

Danh quân tử, tiếng nhiều ngày,
Bảo khách tri âm mới biết hay.
Huống lại nhưng nhưng sinh biến tục,
Trượng phu tiết cứng khác người thay!


Vô Đề

Đã mấy thu nay để lề nhà,
Duyên nào đeo đẳng khó chăng tha.
Một thân lẩn quất đường khoa mục,
Hai chữ mơ màng việc quốc gia.
Tài liệt lạt nhiều nên kém bạn,
Người mòn mỏi hết, phúc còn ta.
Quân thân chưa báo, lòng canh cánh,
Tình phụ cơm trời áo cha.


Hoa Sen

Lầm nhơ chẳng biến, tốt hòa thanh,
Quân tử ham, nhân được thửa danh.
Gió đưa hương đêm nguyệt tĩnh,
"Trinh" làm của, có ai tranh?



Tức Sự

Lấy biều phú quí đuổi biều nhàn,
Có kẻ thì chê, có kẻ khen.
Chốn ở trải gian lều lá,
Mùa qua chằm bức ao sen.
Hoa còn để động lam đất,
Cửa một đường cài lướt then.
Ai thấy rằng cười là thế thái,
Ghê thế biến bạc làm đen.

Giậu thưa thưa hai khóm cúc,
Giường thấp thấp một nồi hương.
Vượn chim kết bạn non nước quạnh,
Cầm sách cùng nhau ngày tháng trường.
Hài cỏ đẹp chân đi đủng đỉnh,
Áo bồ quen cật vận xênh xang.
Bốn dân nghiệp có cao cùng thấp,
Đều hết làm tôi thánh thượng hoàng.

Thư trai vắng vẻ, cảnh ngày trường,
Một quyển Hy kinh, một triện hương.
Tréo chân, nằm vườn Độc Lạc,
Dựng lều ở đất Nam Dương.
Hoa trang dùng thải, bầy chi phấn?
Thông xá bù trì mộng quyết lương,
Mã trách thế gian lòng đạm bạc,
Thế gian đạm bạc đấy lòng thường.



Hoa Mai

Xuân đến nào hoa chẳng tốt tươi?
Yêu mi vì tiết sạch hơn người.
Gác Đông ắt đã từng làm khách,
Há những Bô Tiên kết bạn chơi?



Hoa Đào


Một đóa đào hoa khéo tốt tươi,
Cách xuân mơn mởn thấy xuân cười.
Đông phong ắt có tình hay nữa,
Kín tiễn mùi hương dễ động người.




Ngôn Chí


Cỏ xanh cửa dưỡng để lòng nhân,
Trúc rợp hiên mai quét tục trần.
Nghiệp cũ thi thư hằng một chức,
Duyên xưa hương hỏa, tượng ba thân.
Nhan Uyên nước chứa bầu còn nguyệt,
Đổ Phu thơ nên bút có thần.
Nợ quân thân chưa báo được,
Hài hoa còn bện dặm thanh vân.



Cây Mía


Vườn xuân đầm ấm nắng tơ soi,
Áo tế hung hung thủa mặc thôi.
Ăn nước kìa ai được thú,
Lần từng đốt mới hay mùi.