"Bình ngô đại cáo" là "án thiên cổ hùng văn" thể hiện thiên tài của NT,đỉnh cao về tư tưởng ,và nghệ thuật của nền văn hiến đại việt trong thế kỉ XV.cùng với "lam sơn thực lục....","quân trung từ mệnh tập","ức trai thi tập","quốc âm thi tập",...."bình ngô đại cáo"đã làm cho ngôi sao Khuê trở nên tỏa sáng và lấp lánh ngàn thu.
mùa xuân năm 1428,cuộc kháng chiến 10 năm chống quân minh xâm lược hoàn toàn thắng lợi.Nt đã thay lời lê lợi viết "bình ngô đại cáo" tổng kết cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc "nên công oanh liệt ngàn năm",tuyên bố nước đại việt bước vào 1 kỉ nguyên mới độc lập bền vững,"muôn thủa nền thái bình vững chắc",....
1.nhân nghĩa là tư tưởng chủ đạo của "bình ngô đại cáo",là mục tiêu chiến đấu vô cùng cao cả và thiêng liêng của cuộc khởi nghĩa lam sơn:
"việt nhân nghĩa cốt ở yên dân,
quân điếu phạt trước lo trừ bạo".
dấy quân khởi nghĩa vì thương dân,trừng phạt kẻ có tội(điếu phạt),tiêu diệt bọn giặc tàn bạo,đem lại cuộc sống yên vui cho nhân dân (yên dân),đó lả việc nhân nghĩa.nhân nghĩa vốn là học thuyết của nho giáo đầ cao đạo đức,tình nhân ái giữa con ng` với nhau.NT đã típ thu tư tưởng nhân nghĩa của nho giáo theo hướng lấy lợi ích của nhân dân và của dân tộc làm gốc. với NT,nhân nghĩa là iu nước,thương dân,fải đánh giặc để cứu nước,cứu dân ;"triết lí nhân nghĩa cũa NT chẳng wa là lòng iu nước thương dân: cái nhân nghĩa lớn nhất là phấn đấu đến cùng,chống ngoại xâm,diệt tàn bạo,vì độc lập của đất nước,hạnh phúc của nhân dân" (Phạm Văn Đồng).trong nhiều bức thư gửi tướng tá giặc minh, NT đã đứng trên lập trường của nhân dân và dân tộc,nêu cao nhân nghãi,***h trần tội ác và bộ mặt giả nhân giả nghĩa của bè lũ chúng: "nước mầy nhân dịp họ Hồ lỗi đạo,mượn tiếng là "điếu dân phạt tội"kì thực làm việc bạo tàn,ăn cướp đất nước ta,bốc lột nhân dân ta,thuế nặng hình phiền,vơ vét của quý,dân mọn các làng ko được sống yên. nhân nghĩa mà lại thế ư? "
(lại thư trả lời Phương Chính)
trên lập trường nhân nghĩa, NT đã khẳng định nền văn hóa VN,nền văn hiến Đại Việt và con ng` VN,1 dân tộc văn minh,anh hùng.lần đầu tiên trong lịch sử tư tưởng,NT đại diện cho đất nước chiến thắng đã nêu cao già trị lớn lao của truyền thống dựng nước và giữ nước của dân tộc ta:
"nhu nước đại việt ta từ trước,
vốn xưng nền văn hiến đã lâu,
núi sông bờ cõi đã chia,
phong tục bắc nam cũng #
từ triều đinh,lê,lí,trần,bao đời gây nân độc lập,
cùng hán,đường,tống,nguyên, mỗi bên xưng đế 1 phương.
tuy mạnh yếu từng lúc # nhau
song hào kiệtđời nào cũng có".
nền văn hiến đại việt,nền "văn hóa thăng long" được hình thành,xây đựng và phát triển wa 1 wa' trình lịch sử "đã lâu",đã có "từ trước" đằng đằng mấy nghìn năm. đại việt ko chỉ có lãnh thổ chủ quyền "núi sông bờ cõi",mà còn có thuần phong mĩ tục mang bản sắc riêng,có lịch sử riêng,chế độ riêng "bao đời gây nền độc lập",đã từng "xưng đế 1 vương",có nhìu nhân tài,hào kiệt. phải có mấy trăm năm độc lập dưới các triều đại đinh,lê,lí,trần....,fải có những trang sử vàng chói lọi (Lưu Cung thất bại,Triệu Tiệt tiêu vong,Toa Đô,O Mã Nhi bị giết tươi,bị bắt sống,...) fải có những con ng` "trí mưu tài thức" đã làm nên "thi thư " của đại việt,của nên văn minh sông hồng, thì NT mới có thể viết nên những lời tuyên ngôn **nh đạc hào hùng như vậy.nếu như 400 năm về trước,trong "nam quốc sơn hà",lí thường kiệt chỉ mới xác định được hai nhân tố về lãnh thổ và chủ quyền trên ý thức quốc gia và lập trường dân tộc, thì trong "bình ngô đại cáo", NT đã bổ sung thêm 4 nhân tố nữa,đó là :văn hiến,phong tục,lịch sử và nhân tài. diều đó cho thấy ý thức dân tộccủa nhân dân ta đã phát triển trên 1 tầm cao mới trong thế kỉ XV,và đó cũng là tinh anh,tinh hoa của tư tưởng NT.
2. quân cuồng minh đã thừa cơ gây hoạ.
năm 1407,nhà minh sai trương phụ,mộc thạnh mang mấy chục vạn quân kéo sang xâm lược nước ta.lúc đầu thì lấy cớ "phù trần diệt hồ",nhưng sau đó,chúng đã chia cắt đất nước ta thành quận,huyện,thi hành 1 chính sách cai trị vô cùng độc ác :
"quân cuồng minh đã thừa cơ gây hoạ,
bọn gian tà còn bán nước cầu vinh".
NT đã căm giận lên án tội ác vô cùng dã man của quân "cuồng minh".chúng đã tàn sát nhân dân ta 1 các man rợ :
"nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,
vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ".
sử sách còn ghi lại bao tội ác chống chất của giặc minh trong suốt 1 thới gian dài hơn 20 năm "dối trời lừa dân,đ3 muôn nghìn kế" : rán mỡ ng` để lấy dầu,rút ruột ng` treo lên cây,thui ng` trên giàn lửa,phanh thây đàn bà có thai,...chúng bất nhân dân ta fải xuống biển mò ngọc trai,lên rừng sâu đãi cát,tìm vàng,cống nạp ngà voi,hươu đen,trả biếc...sưu thuế chồng chất,phu phen lao dịch nặng nề.chúng đã tàn fá môi sinh,môi trường,dồn nhân dân ta vào bước đường cùng,vào hố diệt vong:
"bại nhân nghĩa nát cả đất trời
nặng thuế khóa sạch ko đầm núi
(...)vét sản vật,bắt chim trả,chốn chốn lưới chăng
nhiễu nhân dân,bẫy huơu đen,nơi nơi cạm dặt
tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ
nheo nhóc thay kẻ góa bụa **** cùng..."
đằng sau những hành động dã man,mưu mô xảo quyệt,là bộ mặt ghê tỏm lũ ác ôn,bầy wỷ sứ fương bắc đang hoành hành trên xương máu.nước mắt,trên tính mạng và tài sản nhân dân ta :"thằng há miệng,đứa nhe răng,máu mỡ bấy no nê chưa chán". tội ác của giặc minh đối với nhân dân ta,ko thể ghi hết tội,ko thể rửa hết mùi dơ bẩn,trời đất ko thể dung tha,ng` ng` đều cặmận.câu văn cảm thán của NT cắt lên như 1 lời nguyền,chất chứa căm hờn,oán jận,xúc động lay tỉnh hổng ng`:
"độc ác thay,trúc nam sơn ko ghi hết tội
dơ bẩn thay,nước đông hải ko rửa sạch mùi!"
lấy trúc nam sơn,sông đông hải,cái vô hân để nói về tội ác và sự nhơ bần của quân "cuồng minh",cái cùng cực,cái vô cùng, NT đã ghi sâu vào lòng ng`,vào bia miệng đến nghìn năm vẫn chưa fai. NT đã từng "tiển cha lên ải bắc...",từng nếm mật nằm gai,là chứng nhân của lịch sữ gọi vua nhà minh hiếu chiến là "giảo đồng" (trẻ ranh, nhảy ranh),lũ tướng tá giặc minh là đồ "nhút nhát".đó cũng là tiếng nói căm thù,khing bỉ,là ý chí sắt đá chống quân xâm lược ,chống lũ bành trướng phương bắc tham tàn,hiếu chiến:
"thằng nahỹ ranh Tuyên Đức động binh ko ngừng,
đồ nhút nhát Thạnh,Thăng đem dầu chũa cháy!".